از دیگر مشخصات تار امکان کوک های مختلف و متنوع است که باید متناسب با دستگاه صورت گیرند.

اگرچه نوازنده متناسب با شرایط و سلیقه می تواند سیم های تار را متفاوت کوک کند اما کوک دسته ساز سیم های شش گانه اغلب به شکل چهارم پایین رونده و اکتاو صورت می گیرد.

در بیشتر مواقع به ویژه زمانی که مقام های دوازده گانه موسیقی ملی، اجرا می شود کوک متغیری در سیم های پنجم و ششم نیز رخ می دهد.

کوک سیم های هم صدا سفید “دو” است اما در سیم های زرد و بم به ترتیب “سل” و “دو” یا “ر” انجام می گیرد که متاثر از فاصله ی آن هاست.

کوک این ساز بسته به دستگاه و آواز نیز هست و متناسب با آن تغییر می کند. کلید نت نویسی تار با کلید سل خط دوم حامل انجام می گیرد.

نوازندگی تار

برای نواختن آوای تار هنرمند در حالت نشسته آن را در امتداد ران پا می گذارد به صورتی که دسته آن به سمت چپ بدن و کاسه طنینی به سمت راست باشد. نوایی که به گوش هنر دوستان می رسد به دلیل حرکت سر انگشتان دست چپ نوازنده بر روی دستان هایی است که در امتداد طول دسته تار قرار دارند و هم چنین زخمه زدن با کمک مضرابی است که در دست راست اوست.

سازندگان تار

اگر به دنبال تهیه یک تار خوب هستید نیاز نیست نگران باشید زیرا سازندگان حاذقی در تمامی شهر های کشور در حال فعالیت اند که ساز هایی با کیفیت تولید می کنند تا بتوانید نوایی زیبا بنوازید. از مشهور ترین هنرمندانی که در ساخت تار در دوران قاجار مشغول بودند اوس فرج اله، یحیی اول، یحیی دوم، عباس و جعفر صنعت و رمضان علی شاهرخ می توان نام برد. خوشبختانه در حال حاضر اساتید زیادی نیز تار های با کیفیتی تولید می کنند از جمله می توان ابراهیم قنبری مهر، یوسف پوریا، محمود فرهمند، رامین جزایری و حسین عزیزی اشاره کرد.

اساتید و نوازندگان مشهور تار

استاد درویش خان همان طور که اشاره شد با اضافه کردن سیم ششم نقش زیادی در تغییرات ظاهری تار داشت و به گسترش صدای آن کمک کرد. گیرایی و رسا بودن صدای برخاسته از این ساز مرهون خدمات ایشان است.

استاد جلیل شهناز

آواز و هنر استاد شهناز در نوازندگی تار شهره عام و خاص است. شاید تبحر و علاقه استاد را می توان مرهون رشد ایشان در خانواده ای اهل موسیقی دانست. عشق و علاقه ای که ایشان به این ساز داشتند نه تنها در درک موسیقی ایشان اثر داشت بلکه موجب می شد که قطعاتی که می نوازند بسیار دل انگیز باشند. البته هنر ایشان محدود به تار نیست و توانایی بالایی در تنبک، سنتور و ویولون داشتند. ایشان عنوان چهره برتر هنر و موسیقی در سال ۱۳۸۳ را نیز به دست آوردند.

استاد حسین زاده

اگر دوست دارید با شنیدن نوای موسیقی تار حتی شده برای چند دقیقه غم و اندوه زندگی را فراموش کنید پیشنهاد می کنیم حتما قطعاتی که استاد حسین زاده در موسیقی سنتی ایران نواخته اند را گوش کنید. سه جایزه جهانی که ایشان برای انتخاب بهترین آلبوم موسیقی سنتی جهان دریافت کرده اند گواه گوشه ای از تبحر ایشان است

صدای تار

در نوازندگی تار فواصل چهارم و پنجم پایین رونده بین سیم های اصلی همیشه محفوظ هستند حتی اگر نوازنده قصد اجرای دستگاه و آواز های موسیقی ملی داشته باشد.

“سیم واخوان” نام سیم پنجم تار است که توسط غلام حسین درویش به این ساز اضافه شده است.

از دیگر خصوصیات منحصر به فرد تار می توان به امکان اجرای تمامی حالت های کیفی موسیقی ایرانی از دوبل نت، تکیه، ریز، تریل، گلیساندو های عرضی و طولی و… اشاره کرد.

تغییر صدای تار به ویژگی های ساز همچون اندازه، تراس کاسه، نقاره، دسته و پوست نیز وابسته است. سازندگان با تغییر این اجزا به نوازنده کمک می کنند که آوا های با وسعت و زنگ صدای متفاوت تولید کنند. از رایج ترین تار ها بین هنر جویان نیز می توان به تار آلتو و تار باس اشاره کرد.

برای اینکه بتوانید در مسیر یادگیری تار موفق باشید علاوه بر استعداد و علاقه بهتر است که اجزا این ساز را نیز به درستی بشناسید. نوازندگان تار وسعت معمول صدای تار را نزدیک به سه اکتاو بیان می کنند.

پارامتر های موثر بر کیفیت صدای تار

• حتما به اندازه دهانه نقاره و کاسه دقت کنید تا ارتعاشات تولید شده بتوانند به درستی منتقل گردند. در غیر این صورت حتی با وجود تبحر در نوازندگی، صدای ساز شما جالب نخواهد شد.
• تار هایی که کاسه ساز آن ها به صورت آویز است مطلوب نیستند زیرا این حالت سبب می شود که نه تنها قسمت کاسه وزن آن بالا رود بلکه ممکن است به سرعت شما را نیز خسته کند.
• معمولا تار های ساخته شده از چوب اتابک این ویژگی دارند و مطلوب نیستند. در موارد بسیاری  حتی در جا به جایی های کوچک نیز شکسته شده اند.
• برای اطمینان از کیفیت ساز می توانید بیخ دسته تار را با کمک انگشتان اشاره و شصت بگیرید در صورتی که یک زاویه ۴۰ درجه مشاهده کردید، می توانید آن را برای آموزش تهیه کنید.
• از دیگر موارد مهم، تناسب هیکل نوازنده با ساز منتخب است تا بتواند بدون زحمت آن را حمل کند.
• طنین صدای تار متاثر از نوع تراش کاسه نیز است و می تواند نشان دهنده کیفیت موسیقی آن باشند پس به آن نیز توجه کنید.
• تار را از جنس چوب درختان مختلف می سازند ولی اساتید توصیه می کنند ساز هایی را که از چوب توت ساخته شده اند را تهیه کنید. البته ممکن است برخی از ساز های ساخته شده از چوب گردو و یا سایر چوب ها استاندارد ها رعایت شده اند نیز با کیفیت باشند.
• خرید ساز هایی که در بدنه آن ها گل دیده می شوند انتخاب خوبی نیستند زیرا ممکن است پس از گذشت مدتی از قسمت ترک باز شده و به کیفیت تار و صدای آن لطمه وارد شود.
• تار هایی که دارای کاسه دو تکه و رنگ روشن هستند، صدای با کیفیتی تولید می کنند و انتخاب آن ها توصیه می شود.

در صورتی که سازنده در پوست تار و نحوه انداختن آن استاندارد ها را رعایت نکند، هنرمند نمی تواند به خوبی صدای بم یا زیر را تولید کند. تارهایی که دارای پوست مصنوعی هستند و یا سازنده از پلاستیک به جای استخوان دسته در آن استفاده کرده، صدای با کیفیتی ندارند. از آن جهت کیفیت پوست در تار مهم است زمانی که سازندگان در تار از پوست های با کیفیت، چند ساله و خشک نشده استفاده کنند، ارتعاش صدای آن ها نه تنها به خوبی صورت می گیرد بلکه می تواند نوای آن بر تار و پود پیکره وجود شنونده نیز بنشیند.

اهمیت کیفیت خرک تار در کیفیت صدا

حتما به جنس و شکل خرک تار نیز دقت کنید تا بتوانید با کمک آن، موسیقی خوش صدا و دلکش بنوازید. اساتید توصیه می کنند هنرجویان تاری را تهیه کنند که خرک آن از شاخ قوچ وحشی تهیه شده باشد تا بتوانند ارتعاشات را به درستی انجام دهند.

مشکلاتی همچون ایجاد گز و گوش خراش بودن صدای تار متاثر از ارتفاع خرک آن بر روی پوست است. در صورتی که سازنده ساز به صورت نا متعارف آن را بلند و یا کوتاه بسازد فواصل سیم ها از دسته نیز تغییر می کند.

تاثیر کیفیت دسته در طنین صدا تار

اگر می خواهید پس از آموزش بتوانید با تار خود موسیقی مخملین و بلورین بنوازید حتما به مواردی همچون زیاد نبودن مضراب خور، فاصله سیم تا دسته، جنس چوب و جنس پرده توجه داشته باشید تا این هدف مسیر شود.

• امتحان کنید که انگشتان شما می تواند تا آخر پرده (لابمل) به آسانی عبور کند.
• گز بودن صدای تار متاثر از صاف بودن دسته تار است حتما به آن دقت کنید.
• نرم و لغزنده بودن سیم ها نیز بسیار مهم است تا بتوانند همه با هم خوب بخوانند.
• اصالت و کیفیت آوای تار با سر پنجه سنتی بسیار بیشتر است. هم چنین هنر جو بهتر می تواند آن ها را کوک کند‌‌.

در تار صدا دهی به سلیقه شخصی نوازنده بر می گردد. به طور مثال صدای زنگدار در بین هنر جویان سبک استاد حسین علی زاده بسیار محبوب است در حالی که شاگردان مکتب استاد شهناز صدای بی زنگ را ترجیح می دهند.

زمانی می توان گفت آوای موسیقی تار یک هنرمند از نظر کیفیت در سطح بالایی است که بالا دسته و پایین دسته سیم زرد و سفید بم و مشتاقش به اصطلاح با یک دیگر بخوانند.

فراموش نکنید که حتما در حضور فروشنده ضخامت و سبک بودن آن را تست کنید.

کیفیت پرده تار در صدا آن

در صورتی که تار شما دارای گره های پرده ضخیم و زمخت باشد، در زمان نوازندگی دست شما را آزار می دهد. بهتر است سازی انتخاب کنید که از پرده سل وسط دسته تا پرده لابمل پایین دسته، دارای وضوح و شفافیت بالایی باشد

تکنیک‌ و محدودیت‌های تکنیکی در تار

این ساز هم‌ از سمت دست راست و هم‌ دست چپ دارای توانایی اجرای تکنیک‌های مختلف و صداهای جالبی است که به توضیح بعضی از آن‌ها خواهیم پرداخت.

تکنیک‌های دست چپ

تریل: اجرای یک نت با اشاره‌های پی در پی به نت بعدی‌اش. این تکنیک با هماهنگی دست راست انجام‌ می‌شود.

اشاره: اجرای یک نت با مضراب و اجرای نت بعدی آن بدون مضراب 

ویبره یا مالش: این تکنیک به دو صورت طولی و عرضی انجام می‌شود، به این صورت که انگشت هنگامی که پرده را لمس می‌کند، سرجای خود به سمت بالا و پایین در عرض گ و یا جابه‌جایی جزئی در چپ و راست یا طول به ایجاد لرزش در صدا می‌انجامد و رنگ صوتی جدیدی ایجاد می‌کند.

تکنیک‌های دست راست یا مضراب

ریز: حرکت‌های سریع و رفت و برگشتی مضراب‌های راست و چپ 

دراب: اجرای سریع مضراب راست، چپ، راست به‌صورتی که تولید یک صدای واحد کند. 

شلال: اجرای سریع مضراب‌های راست، چپ، راست، چپ به صورتی که یک صدای واحد تولید کنند.

البته که قطعا نوشتار نمی تواند مفاهیم مربوط به تکنیک ها را بصورت کامل بیان کند برای درک بهترین از تکنیک های دست چپ و راست پیشنهاد می کنیم همین ویدئو را در آموزش تار مجموعه‌ی خنیاگر مشاهده کنید.

تمرین انگشت‌گذاری روی سیم‌های مختلف تار

تار دارای ۶ سیم است که هر دو عدد از آن باهم جفت می‌شوند و یک صدای واحد را تشکیل می‌دهند. سیم‌ها نسبتا نازک و فلزی و دارای ۳ ضخامت مختلف هستند.

جفت سیم اول را در اصطلاح به‌دلیل رنگ آن سفید نام‌گذاری می‌کنند. این سیم‌ها که یک صدای واحد را تولید می‌کنند صدایی شفاف و نسبتا تیزی دارند و انگشت‌‌گذاری مهم و اصلی روی آن انجام می‌شود. کوک این جفت همیشه یک‌سان است و تغییر نمی‌کند.

جفت سیم بعدی نیز باتوجه به رنگ‌شان زرد نامیده می‌شوند و نسبتا به سیم‌های زرد صدای پخته‌تر و گرفته‌تری دارد. سیم‌های سفید و زرد در تعامل با یک دیگر ملودی‌های اصلی را تولید می‌کنند. کوک این جفت سیم در اکثر مواقع یک‌سان است و جز در دستگاه‌های خاصی کوک آن‌ تغییر می‌کند.

جفت سیم آخر که در اصطلاح بم نامیده می‌شود به‌عنوان تشدید کننده اصوات یا در اصطلاح واخوان نامیده می‌شود اما این به این معنی نیست که انگشت‌گذاری رو آن انجام نمی‌شود، بلکه بخش‌هایی نیز روی آن انگشت‌گذاری می‌شود و صدایی متفاوت‌تری تولید می‌کند.

نوازندگان برای تقویت توانایی خود برای انگشت‌گذاری روی هریک از این سیم‌ها باید به‌صورت جداگانه تمرینات متفاوتی روی سیم‌ها و بعد به‌صورت ترکیبی انجام دهند تا انگشت‌ها با تعداد پرده‌ها و محل قرارگیری آن‌ها کم‌کم شکل بگیرد.

تمرین انگشت‌گذاری روی سیم‌ سل (زرد)

جفت سیم دوم تار که اصطلاحا آن‌را به دلیل رنگشان زرد می‌نامند به دلیل جنس متفاوت، رنگ صدای متفاوتی نیز دارد. صدای تولیدی این سیم‌ها کمی گرفته‌تر و به‌دلیل کوک آن بم‌تر صدا می‌دهد. تفاوت کوک در سیم‌های سفید و زرد سبب آن می‌شود که انگشت‌گذاری روی آن‌ها متفاوت با یکدیگر باشد. 

این جفت سیم‌ زرد از پایین با سیم‌های سفید و از بالا با سیم‌های بم در تماس هستند و در ابتدا نوازنده ممکن است برای تماس با این سیم‌ها، به سیم‌های دیگر برخورد کند و صدایی مضاعف تولید کند؛ یعنی بخواهد نتی را روی سیم زرد اجرا کند اما به دلیل مجاورت

این سیم با سیم سفید، هنگام تولید صدا از سیم سفید نیز بسامدی ایجاد شود. این مسئله بعد از مدتی نوازندگی و تمرین قابل حل است و بعد از مدتی نوازنده می‌تواند صدای تمیز و بدون اضافاتی تولید کند.

از مسائل مهم دیگر این است که نوازنده باید با تمرینات انگشت‌گذاری بتواند سرعت تغیرات انگشت بین سیم‌های سفید، زرد و بم را افزایش دهد تا در اجرای قطعات و زمان‌بندی دچار مشکل نشود.

تمرین نت‌های سیاه و چنگ

زمان و به دنبال آن سرعت از اصلی‌ترین‌ ستون‌های موسیقی به‌شمار‌ می‌روند. این موضوع علاوه بر اینکه به‌طور‌ مفصل در تئوری موسیقی قابل بررسی است، در نوازندگی نیز جای کار بسیار دارد. 

سیاه و چنگ نام دو علائم قراردادی در موسیقی است که مربوط به زمان و سرعت است. درواقع منطق آن شبیه یک مسئله ساده‌ی ریاضی‌ست. یک‌ سیاه مساوی دو‌ چنگ است، یک‌ چنگ مساوی دو دولاچنگ‌ است و….

اما این تنها بخش تئوری ماجراست. برای پیاده کردن این ماجرا روی ساز نوازنده ابتدا باید به تئوری و منطق موسیقایی این بحث مسلط شود. نوازنده در شروع کار باید سعی کند تا تعادلی بین تئوری موسیقی و بخش عملی آن ایجاد کند تا شاهد پیشرفت مناسبی باشد.

بعد از فراگیری تئوری نوازنده با تمرین‌های دست چپ و راست باید توانایی اجرای سرعت‌های مختلف را بالا ببرد. نوازنده در دست چپ باید سعی کند تا سرعت انگشت‌گذاری خود را بالا ببرد و ضمن آن به تعویض انگشت‌گذاری در سیم‌های مختلف و ترکیب آن‌ها با یک‌دیگر بپردازد.

تمرین نوازندگی تار با دست راست

در دست راست نیز باید به توانایی افزایش سرعت در مضراب خود بپردازد که این مبحث‌ باید با دقت بالایی پیش برود. ابتدا باید مضراب‌ها با سرعت کند اجرا شوند و کم‌کم به سرعت‌های بیشتری برسد.

در ساز تار مضراب‌هایی که از سمت بالا به سیم برخورد می‌کند راست و مضراب‌هایی که از پایین به سیم می‌خورند را چپ می‌گویند. توالی مضراب‌های چپ و راست در سرعت منجر به ایجاد ریز می‌شود. ریز ایجاد صدایی پر و ممتد می‌کند و در نوازندگی تکنیک مهمی به‌شمار می‌رود.

تفاوت راست کوک و چپ کوک

این اصطلاح که ریشه آن از دوره قاجار می‌آید برای سازهای تار و سه‌تار مورد استفاده قرار می‌گیرد و درواقع اشاره به بم و زیر بودن صدا دارند. راست کوک به منطقه صوتی بم و چپ کوک به منطقه صوتی زیر گفته می‌شود.

درواقع صدای بم بیشتر در آقایان و صدای زیر مختص به خانم‌ها و کودکان است. ساز تار هم در بخش راست و هم در چپ دارای محدوده صوتی است و به راحتی درکنار هر خواننده‌ای قدرت جواب آواز در بخش‌های مختلف را دارد.

سوالات رایج درباره ساز تار

اگر فکر می کنید که در زمینه آموزش تار مستعد هستید و می توانید با علاقه و پشتکار در آن تبحر به دست آورید پیشنهاد می کنیم این مطلب با دقت بخوانید در ادامه به چند پرسش رایج هنرجویان پاسخ داده ایم:

۱– آیا آموزش تار آسان است؟

در آموزش تار مانند سایر ساز ها نیاز به رعایت پیش فرض هایی همچون علم و شناخت درست ساز، علاقه، استعداد، پشتکار و تهیه ساز استاندارد و … است.

البته اساتید آموزش این ساز را در مقایسه با سایرین ساده تر معرفی می کنند اما در صورتی که بدون شور و اشتیاق تمارین را ادامه دهید هیچ نتیجه ای نمی بینید. تنها زمانی می توانید گوی سبقت را از سایر هنر جویان بربیایید که تمرین و پشتکار داشته باشید.

۲- بهترین کتاب های آموزش تار کدام اند؟

اگر چه هر استاد بسته به سطح، توانایی و پیشرفت هنر جویان متد آموزشی خود را دنبال می کند ولی معمولا رایج ترین متد های آموزشی در نوازندگی تار، کتاب دستور مقدماتی تار و سه تار (سال اول و دوم هنرستان) روح الله خالقی است که در بین مدرسین تدریس می شود.

اگر مایلید در زمان یادگیری تار از تعالیم و متد های کتاب های کمک آموزشی دیگری نیز استفاده کنید می توانید کتاب شیوه نوین آموزش تار و سه تار (نوشته استاد کیوان ساکت)، کتاب دستور تار و سه تار (نوشته استاد حسین علی زاده) و کتاب آموزش تار و سه تار به سبک استاد لطفی را نیز تهیه کنید.

۳- تا چه سنی می توان برای یادگیری تار اقدام کرد؟

اگر به یادگیری نوازندگی با تار علاقه دارید و فکر می کنید شاید دیر شده باشد باید بدانید که نه تنها در تار بلکه تمامی ساز ها از ۶ سالگی تا پایان عمر فرصت دارید. البته باید استعداد، علاقه و پشتکار نیز داشته باشید.

بهتر است برای کودکان قبل از آموزش این ساز، دوره ارف برگزار شود تا در زمینه شناخت نت، گام، وزن، ریتم و هر آنچه که مرتبط با تئوری موسیقی است آگاه شوند و با پیش زمینه قدم در راه آموزش تار بگذارند.

۴- تسلط بر نوازندگی تار تا چه طول می کشد؟

اگرچه نمی توان زمان دقیقی برای تسلط تمامی هنر جویان تار عنوان کرد زیرا هر یک بسته به تلاش، علاقه و استعدادی که دارند، عملکرد شان متفاوت است اما پس از گذشت یک سال می توان شاهد تبحر فرد در این زمینه بود.

۵- برای خرید تار باید چه مقدار هزینه کرد؟

در بازار می توانید تار های مختلف با قیمت های متنوع ببینید زیرا هر ساز با توجه به کیفیت ساخت و مارک آن قیمت گذاری می شود.

از جمله موارد موثر بر قیمت تار می توان جنس چوب، جنس سیم ها، جنس پرده و… نام برد. سعی کنید

در هنگام خرید تار هایی را انتخاب کنید که مهر دارند زیرا اعتبار آن ها را از طریق سازنده و شناسنامه می توان فهمید. همانطور که تاکید شد؛ قبل از اقدام برای خرید تار حتما سعی کنید با اساتید و افرادی که در این زمینه سر رشته دارند مشورت کنید تا خریدی مطمئن داشته باشید. معمولا قیمت تار های متوسط از ۲ میلیون تومان شروع می شود.

۶- قبل از شروع کلاس آموزشی چه لوازمی را باید تهیه کرد؟

برای یادگیری تار باید لوازمی همچون تار، جعبه آن، مضراب، کتاب، دفتر نت و پایه نت داشته باشید تا بتوانید در یادگیری تئوری و نوازندگی آن به مهارت کافی دست یابید. اگر دوست دارید در این مسیر سریعتر پیشرفت کنید مشاهده فیلم نوازندگی اساتید بزرگ تار و سه تار که در موسیقی ایرانی کم نیستند بسیار کمک کننده است.

۷- در کلاس های آموزشی تار هنرجو چه مهارت هایی را می آموزد؟

اگر علاقه مند به یادگیری نوازندگی تار هستید، حتما ابتدا از تمایل خود مطمئن شوید سپس قدم در این راه بگذارید. اساتید در کلاس های آموزشی ابتدا سعی می کنند هنر جویان را با مبانی موسیقی و تئوری موسیقی ایرانی آشنا کنند تا بتوانید در اجرا تکنیک های نوازندگی به تبحر برسید. البته زمانی این هدف میسر می شود که تمارین را با جدیت و پشتکار دنبال کنید.

۸- بهترین روش برای آموزش تار کدام است؟

در آموزش ساز هر استاد روش و تکنیک مختلفی را به کار می برد. ممکن است آموزش ملودی و قطعات سنتی در متد برخی استادان در جلسات نخست صورت گیرد ولی برخی دیگر چنین نظری نداشته باشند.

۹- آموزش آنلاین نوازندگی با تار امکان پذیر است؟

شما نیز ممکن است مایل به آموزش تار باشید اما به دلیل محدودیت زمانی یا مکانی از آن صرف نظر کنید.

تکنولوژی و ابزار های متناسب با آن این فرصت را فراهم کرده اند که حتی بتوانید به راحتی و از طریق وب کم با اساتید با تجربه و حاذق در ارتباط باشید و نه تنها دانش و علم تئوری موسیقی را بلکه حتی مهارت نوازندگی با تار را نیز تقویت کنید.

در حال حاضر این روش جدید یعنی آموزش موسیقی آنلاین به کمک اینترنت به پر طرفدار ترین روش برای انتقال فرهنگ و هنر مبدل شده است.